Repurposing buildings, concreet bekeken in Gent

 Auteurs: Blom Nasja, Devriese Pauline, Meert Colin, Ryon Natalja

‘Repurposing buildings’ of ook wel ‘herbestemming van gebouwen’ genoemd, is een fenomeen waarbij oude gebouwen die leeg komen te staan een nieuwe functie krijgen. Bij die herbestemming wordt rekening gehouden met de identiteit van het gebouw. ‘Repurposing buildings’ is een trend die meer en meer de kop op steekt. Ook de studentenstad Gent met haar vele historische gebouwen maakt volop gebruik hiervan. Enkele initiatiefnemers investeren ten volle in nieuwe ruimtes voor jongeren. In deze longread wordt de focus gelegd op ruimte voor jongeren. Eerst valt te lezen hoe het fenomeen zijn intrede deed in de stad. Daarna wordt uitgelegd waarom Gent aan herbestemming doet en komen enkele kenmerken aan bod. Tot slot wordt er ingezoomd op twee projecten in Gent waarbij de focus ligt op ruimte voor jongeren, nl. Circusplaneet en NUCLEO.

Algemeen ‘herbestemming gebouwen’

Het hergebruiken van oude gebouwen is misschien wel een nieuwe trend maar geen nieuw fenomeen. Toen de industriële revolutie ook België in haar greep had, werd aanvankelijk weinig aan nieuwbouw gedaan. Vele van de eerste fabrieken werden in kloosters en openbare gebouwen geïnstalleerd. Toch waren de vroegere bewoners van Gent geen goede bewaarders van wat wij vandaag cultureel erfgoed noemen. Dit wordt pijnlijk aangetoond wanneer men refereert naar verscheidene waardevolle gebouwen die in de achttiende en negentiende eeuw zonder meer gesloopt werden. Onder het mom van vooruitgang en de wil om hun eigen opvattingen in het stadsbeeld te ontplooien, vernieuwde men erop los zonder stil te staan bij het belang van gebouwen met een cultuurhistorische waarde. De jaren ’60 waren een dieptepunt. Brutale breuken met door de jaren gegroeide gevelrijen, structuren en samenlevingsverbanden staken de kop op. Deze zijn nog steeds zéér zichtbaar in het straatbeeld. De Gentse Rabotwijk met haar opvallende appartementsblokken is hier een voorbeeld van. Er was dus nood aan reactie en die kwam er ook. Ruimte en middelen waren toen schaars en beleidsmensen moesten nagaan hoe hier adequaat mee kon worden omgesprongen. De stad Gent koos resoluut voor reconversie. Dit is de herstructurering en het hergebruik van afgeschreven gebouwen. Bestaande elementen die nog bruikbaar zijn, worden behouden. (Cardon, 1993; Joos & De Block, 1989)

Herbestemming was een logische keuze. Ten eerste beschikt de stad over tal van historische gebouwen die een nieuwe bestemming nodig hadden om te kunnen overleven. Om hun voortbestaan te kunnen garanderen, werd gepleit met cultuurhistorische, maatschappelijke en sentimentele motieven. Ten tweede zijn historische gebouwen resistenter dan moderne. Ze zijn heel duurzaam en kunnen makkelijk worden aangepast voor nieuwe functies. (Cardon, 1993; Joos & De Block, 1989)

Gent is trots op haar architectuurrijkdom en brengt een hulde aan de architectuur. “Het is geen massaproduct dat om het even welke plek wordt neergepoot. Architectuur is cultuur, een uithangteken voor het wonen, leven en werken in die stad”(Cardon, 1993, p.3), aldus wijlen schepen van cultuur (1993) Rudy van Quaquebeke in zijn voorwoord in de themabrochure ‘Toekomst verzekerd’. “Zowat het ergste dat een historisch gegroeide stad kan overkomen is dat zijn historische rijkdom geconsumeerd wordt als een apart te verteren stuk snoep, een ‘historische’ lekkernij in een toeristisch getto, een reclamefolder op ware grootte, een gemummificeerde achtergrond aan geen stad” (Cardon, 1993, p.7), zegt Jo Lefebure, Voorzitter vzw Architectuur als buur Secretaris Raad van de Orde van Oost-Vlaanderen, in de themabrochure.

Belangrijker dan de bescherming van het gebouw zelf is het vinden van een zinvolle functie voor het gebouw. Slechts door het functioneel maken van het erfgoed voor de toekomst, kan het bewaard blijven. Voordat de eerste steen gemetseld (of weggebroken) wordt om een nieuwe functie te integreren, dient er dus een grondige waardenanalyse uitgevoerd te worden. Enkel hierna kunnen de aanwezige bouwhistorische, esthetische, commerciële, symbolische… kwaliteiten tegenover elkaar worden afgewogen. (Cardon, 1993; Joos & De Block, 1989)

Elke nieuwe functie draagt, naast ruimtelijke behoeften, ook technische wensen in zich. Er kan gezegd worden dat techniek de functie volgt en de functie de inhoud volgt. Hoe inhoudelijk verarmend een functie ook mag zijn (dancing, berging …) het is toch hieraan te danken dat vele oude gebouwen overeind blijven staan. Het elementair onderhoud is vaak de enige waarborg voor bouwfysische overleving. Reconversie is dus ook een must, willen wij ons erfgoed behouden. (Cardon, 1993; Joos & De Block, 1989)

Het is niet altijd evident een nieuwe functie aan een gebouw toe te eigenen. Zo was er bijvoorbeeld een discussie in 2013 over de functie van de Vooruit. Op welke manier kan de niet-materiële geschiedenis of het ‘geheugen’ van een voormalig volkshuis met een breed gedragen sociale functie een rol spelen bij de herontwikkeling van de plek? Een ander voorbeeld waarbij het niet vanzelfsprekend is om een nieuwe functie aan een gebouw toe te eigenen is een kerk. In volgende paragraaf wordt de Circusplaneet toegelicht die nu ook zijn eigen stek heeft in een kerkgebouw. (Gebouwen met een sociaal geheugen – strategieën voor behoud, hergebruik en herbestemming, 2013)

Circusplaneet

De onafhankelijke vereniging Circusplaneet ontstond in 1999 in Gent en Merelbeke. Enkele jonge Gentenaren droomden van een betere wereld. Ze wilden een plek creëren waar kinderen, jongeren en jongvolwassenen hun eigenzinnige creatieve levenslust konden botvieren. Vertrouwen, solidariteit en vooral plezier werden hoog in het vaandel gedragen. Het begon als kleinschalig project met een 80-tal leden en groeide uit tot iets groots. Momenteel telt Circusplaneet al meer dan 700 leden. (Circusplaneet, s.d.)

De vier circusdisciplines waarop gefocust wordt, zijn: jongleren, evenwicht, acrobatie en luchtacrobatie. Om zulke disciplines aan te leren, is er ook nood aan ruimte. Circusplaneet wist zich doorheen de jaren een sportzaal aan de Drongensesteenweg als vaste stek toe te eigenen. Maar doordat de vereniging steeds meer succes kende, moest gezocht worden naar extra ruimte. Die vonden ze in de kerk van de sociale woonwijk Malem. In 2015 werd dit hun bezit en konden ze met trots zeggen: “Onze circuskerk wordt een symbool van ons verleden en van onze dromen: we werken nederig verder in een gebouw, een woonwijk, een kunstvorm en een maatschappij met een enorme traditie en geschiedenis. Tegelijk bouwen we ambitieus aan een betere toekomst.” (Circusplaneet, s.d.)  

 

Circusplaneet wil via deze kerk de plek omtoveren tot een community circus: een plek waar mensen samenwerken met circus als beweegreden, een plek die aanzet tot dialoog en ontmoeting in de buurt, een plek waar jong circusgeweld kan trainen en creëren, een plek waar kinderen en jongeren op een niet-formele manier leren. De kerk in Malem is een ideale ruimte waarbij jongeren elkaar kunnen ontmoeten en hun talenten met elkaar delen. (Circusplaneet, s.d.)

De herbestemming van de kerk van Malem had nood aan een renovatieplan. Circusplaneet werkte hiervoor samen met het architectenbureau Plano. Plano wou de architecturale eigenschappen van het gebouw – hoge plafonds, het licht en boeiende vormgeving – behouden. Desondanks moet de Circusplaneet ook een eigentijdse stempel drukken op het gebouw. Extra aandacht voor tactiliteit, warmte, geborgenheid zorgt ervoor dat de circusschool een eigen identiteit krijgt. (Circusplaneet, s.d.)

NUCLEO 

Een tweede voorbeeld uit Gent waarbij tijdens de herbestemming rekening wordt gehouden met de ruimte voor jongeren is NUCLEO. De organisatie NUCLEO probeert een ruimte te creëren voor jongeren en kunstenaars, die vaak met weinig financiële middelen een manier zoeken waarbij ze hun projecten kunnen ontplooien. Er werd ook steevast gekozen voor het uitgangspunt van de reconversie van leegstaande gebouwen. Met het renovatiebudget waarover ze beschikken van de Stad Gent, gaat men in samenspraak met de eigenaar zijn gebouw renoveren en een functie toewijzen. Kunstenaars of jongeren kunnen dan terecht in één van vele gebouwen die NUCLEO aanbiedt als atelier, tentoonstellingsruimte, repetitieruimte… met een sterk sociaal karakter, het enige wat de belanghebbenden nodig hebben; een degelijk project! Meer info over Nucleo kunt u vinden op volgende site: https://www.nucleo.be/nieuws/detail/nl/185 Neem zeker ook een kijkje in hun leegstandbrochure die te downloaden is op hun website.

Het mag duidelijk zijn dat Gent, met haar vele historische/oude gebouwen, een ideale plek is voor ‘repurposing buildings’. Dit fenomeen was vroeger nog niet echt gekend en werd ook niet altijd volgens de ‘regels van de kunst’ toegepast. Zo stond de bevolking niet stil bij het belang van gebouwen met een cultuurhistorische waarde. Maar het tij keerde en de stad Gent koos voor reconversie. Oude gebouwen lenen zich er makkelijk toe in een nieuw jasje gestopt te worden. Er moet eerst een goede waardenanalyse gevoerd worden alvorens een nieuwe functie toe te eigenen aan een gebouw. Bij de herbestemming van gebouwen komen ook technische zaken kijken. Er kan gezegd worden dat techniek de functie volgt en de functie de inhoud volgt. Herbestemmingen zijn ook altijd gericht naar een bepaalde doelgroep. In Gent zijn er veel nieuwe ruimtes gecreëerd voor jongeren. Die plekken dienen als uitlaatklep voor de jeugd. Circuskerk en NUCLEO waren alvast twee voorbeelden.

Bronvermelding tekst

Cardon, D. (1993). Toekomst verzekerd! : reconversie, of Een nieuwe functie voor oude en minder oude gebouwen. Gent: Stad Gent.

Circusplaneet. (s.d.). De circuskerk. Opgeroepen op april 16, 2017, van Circus Planeet: https://www.circusplaneet.be/over-ons/de-circuskerk/

Circusplaneet. (s.d.). Ons verhaal. Opgeroepen op april 15, 2017, van Circus Planeet: https://www.circusplaneet.be/over-ons/ons-verhaal/

Gebouwen met een sociaal geheugen – strategieën voor behoud, hergebruik en herbestemming. (2013, oktober 18). Opgeroepen op april 14, 2017, van Archipel: http://archipelvzw.be/agenda/449

Joos, L., & De Block, J. (1989). Oude stenen, nieuw leven : een pleidooi voor het hergebruik van oude gebouwen. Gent: Stad Gent.

Nucleo vzw (s.d.). Met kunst leegstand te lijf ! Opgeroepen op april 12, 2017, van Nucleo: https://www.nucleo.be/nieuws/detail/nl/185

Bronvermelding afbeeldingen

Nimmegeers, W. (2015, mei 11). Circusplaneet palmt kerk feestelijk in. Opgeroepen op april 17, 2017, van HLN: http://www.hln.be/regio/nieuws-uit-gent/circusplaneet-palmt-kerk-feestelijk-in-a2316071/

Nucleo vzw (s.d.). Met kunst leegstand te lijf ! Opgeroepen op april 12, 2017, van Nucleo: https://www.nucleo.be/nieuws/detail/nl/185